Terapia psychologiczna w leczeniu bólu
Ból odczuwał każdy w swoim życiu, czy to był ból zęba, czy ból głowy, bądź towarzyszący uszkodzeniom ciała. Ból jest doświadczeniem zazwyczaj przemijającym, jednak w niektórych przypadkach u ludzi, utrzymuje się, pomimo, że wygasła jego funkcja adaptacji organizmu na uraz. Długotrwający ból jest dla pacjentów również powodem cierpienia psychicznego. Ludzie, którym towarzyszy przewlekły ból z biegiem czasu ograniczają swoje aktywności zawodowe, społeczne, czy sportowe. Osoba, która ogranicza swoje aktywności, zaczyna się izolować, obniża się zazwyczaj nastrój, pojawiają się objawy depresji, czy poczucie bycia bezwartościowym. Z biegiem czasu następuję utrwalenie tych negatywnych wzorców poznawczych i behawioralnych (Otis, 2018).
Odczuwanie bólu
W tym miejscu warto bliżej przyjrzeć się zagadnieniu bólu. Pod pojęciem ból rozumiemy przykre doświadczenie zmysłowe i emocjonalne związane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek (Otis, 2018). Odczucia bólu można klasyfikować pod kątem jego trwania. Charakterystyczne dla bólu krótkotrwałego jest to, że ustępuję samoistnie z czasem, tak jak np. w wypadku drobnego oparzenia, delikatnej rany ciętej. Powyższy opis bólu nazywany jest bólem ostrym. Pod pojęciem bólu przewlekłego rozumiemy ból, który utrzymuję się powyżej 3 miesięcy, towarzyszy procesowi chorobowemu lub wiąże się z uszkodzeniem ciała, lecz nie ustępuję w miarę upływu czasu (Otis, 2018).
Ból przez pacjentów jest określany jako przykre doświadczenie zmysłowe i emocjonalne. Ludzie w trakcie spotkania ze specjalistą w bardzo różnorodny sposób opisują, jak ból może wpływać na ich funkcjonowanie. Można to podzielić na dwie kategorie: działanie oraz sferę psychiczną – myśli i uczucia (Otis, 2018). Odczuwany ból wpływa na poziom aktywności człowieka, na funkcjonowanie w sferze zawodowej i towarzyskiej, a to z kolei wpływa na odczuwanie bólu. Jeśli dolegliwości bólowe utrzymują się dłuższy czas, osoba może unikać towarzystwa innych ludzi, brać zwolnienia lekarskie w pracy, spędzać całe dnie przed telewizorem. To powoduje pojawienie się błędnego koła. Przy braku aktywności fizycznej obniża się sprawność, człowiek przybiera na wadze i dochodzi do sytuacji, kiedy możemy mówić o osłabieniu organizmu.
Wpływ bólu na nasze myślenie
Odczuwany ból ma również wpływ na to, co myślimy (np. ciągle mnie boli, nie widzę nadziei, że mi się poprawi) i co czujemy (np. lęk, wyrzuty, że członkowie naszej rodziny muszą się nami zajmować, poczucie beznadziei). Na podstawie modelu ABC Alberta Ellisa wyjaśnię, jak ból wpływa na funkcjonowanie chorego. Dolegliwością, którą przeanalizujemy będą migreny w ciężkim przebiegu choroby. Na skutek stresu emocjonalnego nastąpił atak migreny u chorego. Osobie towarzyszą myśli typu: „Znów mnie będzie bardzo bolało.”, co powoduje narastanie emocji (np. niepewności „Jak wytłumaczę się znów w pracy z nieobecności?”). Kolejnym krokiem będą objawy fizjologiczne odczuwane przez człowieka chorującego na migrenę (np. ucisk w żołądku, spięty kark). Końcowym etapem będzie zachowanie (np. w trakcie trwania migreny ograniczenie kontaktów społecznych. Podsumowując model ABC Ellisa dotyczy następującego schematu: sytuacja -> myśli -> emocje -> objawy fizjologiczne -> zachowanie (Ellis, 2008).
Aspekty psychologiczne choroby przewlekłej
Warto jest w zwrócić uwagę na aspekty psychologiczne towarzyszące chorobie przewlekłej. Do najczęściej występujących należą:
- Jest nieodwracalna i długotrwała
- Często ma burzliwy przebieg
- Uzależnia od otoczenia, rodziny, osób i instytucji
- Powoduje cierpienie fizyczne
- Powoduje cierpienie psychiczne i wiele przykrych przeżyć
- Zmienia wygląd zewnętrzny, obniża kondycję psychiczną i fizyczną
- Wprowadza wiele ograniczeń, zakazów, nakazów i powinności
- Obciąża długotrwale organizm i psychikę
- Wprowadza trwałe zmiany w obrazie „ja”
- Patologizuje rozwój tożsamości
- Bardzo obniża poziom poczucia własnej wartości
- Zaburza funkcjonowanie psychiczne i emocjonalne
- Zaburza funkcjonowanie społeczne i zawodowe
- Ogranicza wykorzystanie możliwości intelektualnych i emocjonalnych.
Leczenie bólu w terapii psychologicznej
Podstawowym celem wsparcia psychologicznego w przypadku odczuwania bólu jest wdrożenie aktywnego podejścia do wyzwań związanych z przewlekłym bólem. Klient jest zachęcany do zmiany spojrzenia na wyzwania i promuję przejście od bezradności do osobistego zaangażowania i odpowiedzialności, do samokontroli i pewności siebie. Spotkania terapeutyczne służą również uaktywnieniu wśród klientów aktywnych postaw i poprawy funkcjonowania w wymiarze społecznym przy użyciu takich technik, jak ćwiczenie umiejętności w ramach zadań domowych, planowanie aktywności i stopniowanie trudności zadań (Otis, 2018).
Celem wsparcia psychologicznego w leczeniu bólu jest również wsparcie farmakoterapii, zwiększenie sprawności, zmniejszenie lęku przed podejmowaniem aktywności, złagodzenie bólu, poprawa kontaktów społecznych, które na skutek odczuwania przewlekłego bólu mogą być w gorszej kondycji. Wsparcie metod poznawczych i behawioralnych ma swoje poparcie w badaniach empirycznych. Warto przytoczyć badania zespołu Judith A. Turner, Lloyda Mancla i Leslie A. Aron (2006), kiedy klienci zmagający się z bólem skroniowo-żuchwowym wzięli udział w 4 spotkaniach. W porównaniu z grupą kontrolną odnotowano istotną redukcję odczuwanego bólu, zakłóceń funkcji żuchwy i depresji. Ponadto, celem pracy z pacjentem jest wyposażenie go w narzędzia radzenia sobie z bólem, aktywizacja w różnych obszarach życia, z których poprzez dolegliwości był wyłączony, zwrócenie uwagi, na sprawczość i zaangażowanie człowieka w aktywnym radzeniu sobie z chorobą.
Praca z pacjentem doświadczającym bólu skupia się na dokładnym wywiadzie dotyczącym dolegliwości, który jest zbierany przez specjalistę, dalej pojawia się edukacja dotycząca przewlekłego bólu. Zwraca się uwagę w rozmowach na informowanie, czym są teorie bólu i wprowadza się ćwiczenia oddychania torem przeponowym. Bardzo istotnym elementem pracy z klientem jest nauka progresywnej relaksacji mięśni i wizualizacji. Praca edukacyjna dotyczy również informowania o wpływie myśli automatycznych na ból oraz restrukturyzacja poznawcza. Bardzo ważnym aspektem jest wyposażenie pacjenta w narzędzia radzenia sobie ze stresem związanym z chorobą, ponieważ zazwyczaj człowiekowi zmagającemu się z chorobami przewlekłymi towarzyszy ogromny stres. Na dalszych etapach pracy zostaje wprowadzona aktywność fizyczna, która wpływa na poprawę funkcjonowania psychicznego i emocjonalnego, jest ona dostosowana do możliwości człowieka, z którym pracuje psycholog. Miłym elementem pracy jest planowanie przyjemnych zajęć, aby klient odczuwał satysfakcję z życia. Zwraca się uwagę na naukę, jak radzić sobie ze złością, która bardzo często towarzyszy chorym (Otis, 2018). Na zakończenie współpracy jest układany plan, jak zapobiegać dolegliwościom bólowym. Ilość spotkań ze specjalistą zamyka się w granicach 15-20.
Anna Kubińska
Psycholog, Seksuolog, Psycholog Par
Ellis, A. Głębokie uzdrawianie emocji. Zielona Sowa. 2008.
Otis, J., Przewlekły ból. Terapia poznawczo – behawioralna. GWP. Sopot 2018.
Turner, J.A., Mancl, L., Aaron, L. A (2006). Short and long term efficacy of briev cognitive -behavioral therapy for patient with chronic temporomandibular disorder pain: A randomized, controlled trial, Pain 121, 181-194.
Witkowicz-Matolowicz A, Sobol A. Oswoić raka. Inspirujące historię i przewodnik po emocjach. Znak Horyzont. Kraków 2020).
