Radzenie sobie ze stresem w depresji
W terapii depresji kluczowe jest przepracowanie wielu obszarów, w tym stylów i sposobów radzenia sobie ze stresem. Pacjenci depresyjni, posiadający nieadaptacyjne strategie radzenia sobie są bardziej narażeni na poczucie beznadziei, bezradności czy braku wpływu. Częściej także może się u nich pojawiać niskie poczucie własnej wartości, skuteczności czy sprawczości. W związku z tym, że strategie te mogą wyraźnie wpływać na przebieg terapii i możliwe niepowodzenia klienta, zawsze warto jest im się przyjrzeć z bliska, poddać je analizie oraz ewentualnej modyfikacji.
Problematyka depresji
Depresja staje się coraz większym problemem zdrowotnym i społecznym. Szacuje się, że w Polsce na depresję cierpi około 1,2 mln osób (NFZ, 2023). W świetle badań WHO depresja w 2020 roku plasowała się na drugim miejscu pod względem najpoważniejszych problemów zdrowotnych. Do 2030 roku będzie ona najczęściej występującą chorobą na świecie (WHO, 2011). Depresja jest definiowana jako zaburzenie afektywne związane z utrzymującym się spadkiem nastroju, któremu towarzyszą poszczególne grupy objawów (Pużyński & Wciórka, 2007).
- Fizyczne (somatyczne): utrata energii i uczucie przewlekłego zmęczenia, spadek lub przyrost masy ciała, związany ze wzmożeniem bądź utartą apetytu, zaburzenia snu.
- Poznawcze (umysłowe): związane z problemami z pamięcią, trudnością koncentracji uwagi oraz podejmowania decyzji, pojawieniem się negatywnych myśli (w tym myśli samobójczych).
- Psychiczne (emocjonalne): przewlekłe uczucie smutku, beznadziei i pustki, anhedonię – czyli utratę zainteresowań, apatię związaną ze spłyceniem afektu i zmniejszeniem wrażliwości na bodźce emocjonalne, brak wiary w siebie połączony z niską samooceną, dominujące poczucie winy związane z obwinianiem samego siebie za swój stan, pesymizm oraz negatywizm
Poznawczo-behawioralne ujęcie depresji
W ujęciu poznawczo-behawioralnym najbardziej znany model depresji został opracowany przez Aarona Becka (A. T. Beck, 2008). Zaobserwował on bowiem, że elementem wspólnym dla wszystkich pacjentów depresyjnych jest negatywna wizja siebie, świata oraz przyszłości. Zjawisko to określił jako triada depresyjna (Popiel & Pragłowska, 2008). Autor teorii wskazał także, iż sposób myślenia pacjentów z depresją jest zafałszowany, zniekształcony i zazwyczaj podyktowany głęboko zakorzenionymi przekonaniami. Są one aktywowane przez myśli automatyczne i podtrzymywane poprzez liczne zniekształcenia poznawcze (J. Beck, 2012). Rozwinięciem tej koncepcji jest teoria nieadaptacyjnych schematów (WNS) Younga.
Postrzeganie i radzenie sobie ze stresem w depresji
Depresja często wiąże się z bezradnością, lękiem, niepokojem ale też i stresem (Cierpiałkowska & Sęk, 2016). Oprócz samego doświadczania stresu duże znaczenie ma jego percepcja, ocena możliwości zaradczych oraz ich zastosowanie. Mówi o tym, między innymi transakcyjna teoria stresu Lazarusa. Transakcyjność wyraża się we wzajemnym wpływie jednostki i otoczenia na siebie. Oznacza to pewien nieustanny proces, w trakcie którego człowiek i otoczenie, w wyniku wzajemnych oddziaływań, ulega ciągłym zmianom (Heszen, 2013). W ocenie pierwotnej stresu relacja może zostać oceniona jako niemająca znaczenia, sprzyjająco-pozytywna lub stresująca. Percepcja zdarzenia w kategorii stresu rozpoczyna proces oceny wtórnej. Związana jest ona z oceną możliwości podjęcia działań mających na celu zredukowanie lub złagodzenie przyczyn stresu. Zgodnie z podziałem zaproponowanym w literaturze (Eisenberg i in., 2012) strategie radzenia sobie ze stresem możemy podzielić na: aktywne radzenie sobie, oraz unikowe radzenie sobie.
- Aktywne strategie radzenia sobie to wszelkie działania zmierzające do usunięcia lub zmniejszenia stresora i jego skutków, rozważania dotyczące radzenia sobie z sytuacją trudną, poszukiwanie współczucia i zrozumienia, unikanie działań, które nie sprzyjają lepszemu radzeniu sobie oraz wszelkie wysiłki poznawcze prowadzące do polepszenia obecnej sytuacji.
- Unikowa strategia radzenia sobie będzie w głównej mierze opierać się na odwracaniu uwagi od źródła stresu i od własnych reakcji emocjonalnych. Może być realizowana poprzez angażowanie się w działania niezwiązane bezpośrednio ze źródłem stresu, zaprzeczanie i odrzucanie faktu zaistnienia sytuacji, porzucenie wysiłków zmierzających do osiągania celów oraz wszelkie próby tymczasowego złagodzenia nieprzyjemnych emocji poprzez używanie substancji psychoaktywnych (Man i in., 2012).
Strategie radzenia sobie ze stresem u osób z depresją
Związek między stresem a depresją ma charakter dwukierunkowy. Oznacza to, że stres może zarówno w sposób bezpośredni wpływać na stan jednostki (poprzez aktywacje mechanizmów fizjologicznych na skutek działania stresora) jak i w sposób pośredni – poprzez wyżej omówione strategie zaradcze. Zatem zarówno samo działanie stresu, ale także sposoby radzenia sobie z nim mogą predysponować do wystąpienia zaburzeń nastroju. Jednak z drugiej strony samo doświadczenie depresji może być źródłem silnego stresu i w sposób osłabiający wpływać na wypracowane strategie zaradcze (Orzechowska i in., 2022).
Powołując się na triadę depresyjną Becka, błędy kognitywne, które stanowią podstawę do interpretowania zjawisk przez osoby depresyjne oraz ogólny pesymistyczny sposób myślenia typowy dla depresji, a także doniesienia z literatury i badania własne można stwierdzić, że zaburzenia nastroju będą częściej wiązać się z postrzeganiem stresu w kategorii zagrożenia lub krzywdy/straty, niż wyzwania oraz że dominującym stylem radzenia sobie z trudnymi sytuacjami będzie unikanie. Osoby depresyjne również częściej będą korzystać z takich strategii jak zaprzestanie działań, obwinianie się, zajmowanie się czymś innym, zaprzeczanie, wyładowanie czy zażywanie substancji psychoaktywnych.
W związku z tym, że oba te zjawiska współwystępują ze sobą oraz wzajemnie na siebie wpływają w trakcie terapii warto jest się skupić na następujących obszarach:
Rozbrajanie nieadaptacyjnych schematów poznawczych
W głównej mierze tych, które leżą u podstaw depresji i które mogą się przekładać na radzenie sobie ze stresem – czyli negatywna wizja: siebie („jestem do niczego”), świata („świat jest niebezpieczny”) oraz przyszłości („i tak mi się nie uda”). Pracujemy nad restrukturyzacją poznawczą tych przekonań, czyli nad ich zmianą w kierunku bardziej adaptacyjnych. Poszukujemy dowodów przemawiających przeciwko danemu schematowi, a także wyjątków od reguły. Dochodzimy do wspomnień sukcesów, które przeczą negatywnemu przekonaniu o sobie.
Rozbrajanie błędów poznawczych
Początkowo identyfikujemy błędy myślenia poprzez wyłapywanie automatycznych myśli pacjenta. Następnie, prowadzimy dyskusje na temat tych myśli, kwestionujemy ich prawdziwość i poszukujemy przykładów, które świadczą o ich fałszywości. W końcowym etapie próbujemy je zastąpić bardziej adaptacyjnymi i sprzyjającymi myślami.
Praca nad poczuciem sprawczości i własnej skuteczności
Z początku poprzez wyznaczanie realistycznych, drobnych i łatwych do osiągnięcia celów, ich sukcesywną realizację i monitorowanie postępów. W miarę upływu czasu zwiększamy poziom trudności zadań. Dokonujemy także analizy mocnych stron i umiejętności, które doprowadziły nas do sukcesu. Tym samym staramy się zwiększyć poczucia wpływu na sytuację.
Praca nad zmianą strategii radzenia sobie na bardziej sprzyjające
Dokonujemy oceny obecnych strategii pacjenta, analizujemy, w jaki sposób pacjent zazwyczaj radzi sobie z trudnymi wydarzeniami. Jeśli obecne metody są niesprzyjające i sprawiają, że stres zamiast znikać – nasila się, to staramy się znaleźć kontrargumenty dla tych strategii. Wspólnie z pacjentem zastanawiamy się nad alternatywnymi zachowaniami zaradczymi oraz ich potencjalnymi korzyściami.
Julia Ciesielska
Psycholog
Bibliografia
Beck, A. T. (2008). The Evolution of the Cognitive Model of Depression and Its Neurobiological Correlates. American Journal of Psychiatry, 8(165), 969–977.
Beck, J. (2012). Terapia poznawczo-behawioralna. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Uniwersytet Jagielloński.
Cierpiałkowska, L., & Sęk, H. (2016). Psychologia kliniczna. PWN.
Eisenberg, S. A., Shen, B.-J., Schwarz, E. R., & Mallon, S. (2012). Avoidant coping moderates the association between anxiety and patient-rated physical functioning in heart failure patients. Journal of Behavioral Medicine, 35(3), 253–261. https://doi.org/10.1007/s10865-011-9358-0
Heszen, I. (2013). Psychologia stresu (1. wyd.). PWN.
Man, V. Y., Dougan, C. M., & Rector, N. A. (2012). Examination of Coping in the Anxiety Disorders With and Without Comorbid Depression. International Journal of Cognitive Therapy, 5(2), 186–196. https://doi.org/10.1521/ijct.2012.5.2.186
NFZ. (2023). NFZ o zdrowiu, depresja—Raport 2013-2021. https://ezdrowie.gov.pl/portal/home/badania-i-dane/zdrowe-dane/raporty/nfz-o-zdrowiu-depresja
Orzechowska, A., Bliźniewska-Kowalska, K., Gałecki, P., Szulc, A., Płaza, O., Su, K.-P., Georgescu, D., & Gałecka, M. (2022). Ways of Coping with Stress among Patients with Depressive Disorders. Journal of Clinical Medicine, 11(21), 6500. https://doi.org/10.3390/jcm11216500
Popiel, A., & Pragłowska, E. (2008). Psychoterapia poznawczo-behawioralna, teoria i praktyka. Paradygmat.
Pużyński, S., & Wciórka, J. (2007). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius.
WHO. (2011). Global burden of mental disorders and the need for a comprehensive, coordinated response from health and social sectors at the country level.
