Strefa Psychoterapia

Narcyzm jako cecha osobowości

Narcyzm: skąd nazwa?

Etymologia wyrazu „narcyzm” pochodzi od perskiego słowa narcis, od którego wywodzi się również słowo „narkoza”. Obydwa wspomniane oznaczają sztywne, sparaliżowane funkcjonowanie (Kutter, 1998.). Termin „narcyzm” związany jest również z imieniem bohatera mitu greckiego, Narcyza. Był on synem boga rzeki Kefisosa i nimfy Liriope. Bohater ten nie był zainteresowany jakąkolwiek miłością. Kochała się w nim bez wzajemności nimfa Echo. Narcyz, będąc nad strumieniem wody, spojrzał w taflę i gdy zobaczył w niej swoje odbicie, zakochał się w nim. Nie mógł oderwać wzroku od tego widoku. Nie uzyskując jakiejkolwiek reakcji ze strony odbicia – obiektu swojej miłości, – umarł z tęsknoty. Na jego grobie wyrósł kwiat o złotym środku i białych płatkach, nazwany – ku pamięci bohatera – narcyzem (Kopaliński, 1985) (Parandowski, 2021).

Istnieje również inna wersja tego mitu, w której pojawiają się wątki homoseksualne. Opowiada ona o mężczyźnie imieniem Narcyz, który odrzucał miłość zarówno kobiet jak i mężczyzn. Zakochany w nim Ameniusz wyznaje miłość Narcyzowi i prosi o odwzajemnienie uczucia, gdyż nie może żyć bez ukochanego. Otrzymuje w zamian miecz, aby dokonał samobójstwa. Ameniusz, przed odebraniem sobie życia, prosi bogów, aby ukarali Narcyza miłością, której nikt nie odwzajemni. Bogowie spełniają jego prośbę i Narcyz ginie nad brzegiem rzeki, zakochany w swoim odbiciu, przebijając się mieczem (Pospiszyl, 1995).

Narcyzm – co to? Narcyzm w badaniach naukowych

Binet

Użycie terminu „narcyzm” w badaniach naukowych po raz pierwszy miało miejsce w 1887 roku i przypisuje się je francuskiemu psychologowi Alfredowi Binet, który to w swojej pracy «Le Fétichisme dans l’Amour. Revue philosophique de la France et l’Étranger» opisał przykład pacjenta – fetyszysty, którego podniecały białe fartuszki i zapaski (Czarna, 2008). Następnie, w roku 1896, imienia Narcyza używał lekarz i seksuolog Ellis Havelock, opisując perwersję seksualną polegającą na traktowaniu przez pacjenta samego siebie jako obiektu seksualnego (Imieliński, 1990).

Abraham

W XX wieku pojęcie narcyzmu interpretowane jest na gruncie dynamicznie rozwijającej się psychoanalizy. Do słownika psychoanalitycznego wprowadził je w 1908 roku, niemiecki lekarz, neurolog, psychiatra i psychoanalityk Karl Abraham. Opisywał on sytuację, w której libido – w normalnych warunkach skierowane ku zewnętrznemu obiektowi – wycofuje się i włącza we własne ego. Sytuację tę utożsamiał ze stanem schizofrenicznym i poczuciem przez jednostkę wszechmocy (Abraham, 2018).

Freud

Narcyzm był obecny także w wielu pracach Freuda. Podzielał on poglądy Abrahama na ten temat. Twierdził, że ego zawsze może włączyć libido – związane z obiektem – w swoją strukturę. Uważał, że najwyższą formą narcyzmu jest wybór obiektu (człowieka) tej samej płci. Freud był przekonany, że relacje homoseksualne są dowodem potwierdzającym hipotezę o narcyzmie (Fhaner, 1996). W swojej pracy »Zur Einfuhrung des Narzissmus« podzielił narcyzm na pierwotny i wtórny. Zgodnie z jego koncepcją, libido jest energią życiową, magazynowaną w ego. Następnie ta energia kieruje się na inne obiekty (osoby). Jeżeli obiekty miłości nie przyjmują tej energii, to libido wraca do ego, gdzie pozostaje jako libido narcystyczne. Powstałe libido narcystyczne, nie mogąc znaleźć ponownie drogi do innych obiektów, zostaje zahamowane i staje się przyczyną powstawania chorób (Freud, 1982), w tym, m.in. zachowań schizofrenicznych (Fhaner, 1996). Psychoanaliza korzystała z pojęcia narcyzmu w trzech znaczeniach:

1. klinicznym – jako perwersja seksualna,

2. genetycznym – określającym fazę rozwoju,

3. relacyjnym – opisującym wybór obiektu (partnera) i tworzoną z nim relację (Pulver S.E., 1970).

Kohut

Znaczący wkład w psychoanalityczne rozumienie narcyzmu wniósł Heinz Kohut, twórca psychologii „self”. W swojej teorii omawiał psychopatoatologiczne dorastanie bez obiektów. Jego poglądy przyczyniły się do rozumienia pacjentów narcystycznych. Inspirował terapeutów, by starali się zrozumieć, jak pacjent doświadcza siebie w relacji z terapeutą (Mcwilliams, 2021).

Kernberg

Krytykiem Kohuta był Otto Kernberg. Uważał, że narcyzm jest wynikiem porzucenia dziecka pełnego emocji przez rodziców. Odrzucone dziecko, mając przekonanie, że jest jedyną osobą, którą można kochać i której można ufać, zamyka się w swoim Ja. Dziecko narcystyczne, w takiej sytuacji, nie rozwija zdolności empatii (Czarna, 2008). Cytując J. Gościniak i M. Nocek: Rozwój koncepcji Kohuta opierał się głownie na badaniu zjawiska narcyzmu. Na tej podstawie autor przedstawił korektę jednoosiowej teorii Freuda, opisującej rozwój libido od autoerotyzmu do miłości do obiektu (Gościniak i Nocek, 2008).

Symington

N. Symington zaproponował teorię powstawania narcyzmu jako odwrócenie się od „dawcy życia” i zwrócenie się w kierunku swojego Ja. Sytuacja taka ma miejsce, gdy dziecko zwraca się w stronę opiekuna i dochodzi do naruszenia relacji emocjonalnej między nimi. Dziecko wie, że jest zależne od opiekuna i musi utrzymywać z nim relację, jeżeli chce żyć. Dochodzi do rozszczepienia dziecięcego Self. Z jednej strony działanie jest zwrócone do własnego Self, z drugiej dziecko manipuluje opiekunem, by zaspokajać swoje potrzeby (Symington, 2021).

Narcyzm: dlaczego powstaje?

Istnieje wiele teorii dotyczących genezy powstawania narcyzmu. Theodore Millon, przyczynę narcyzmu widział w nadopiekuńczości i rozpieszczaniu dziecka przez opiekunów. (Millon, Personality of disorders. Theory and Research, 1990). Z kolei Karen Horney upatrywała narcyzm w zaburzeniu relacji dziecka z rodzicem (Horney, 2021). Peter Röhr – w osobie matki: pozbawionej empatii, stosującej surowe wychowanie, często zaburzonej narcystycznie (Röhr, 2007). W 1970 roku Sydney E. Pulver stwierdził, że koncepcja narcyzmu jest jednym z najbardziej trudnych i zagmatwanych zagadnień a z użytych przez siebie sformułowań niezadowolony był nawet Freud. (Pulver, 1970).

Diagnoza narcyzmu

Przez wiele lat narcyzm traktowany był jedynie jako zaburzenie osobowości, podlegające klasyfikacjom klinicznym. Pierwsze kryteria diagnostyczne pojawiły się w roku 1979, wraz z publikacją „Inwentarza Osobowości Narcystycznej” („Narcissistic Personality Inventory” (NPI)) Roberta N. Raskina i Calvina S.Hall. Zawierał on osiemdziesiąt pozycji opartych na kryteriach określonych w DSM-III Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego jako definiujących narcystyczne zaburzenie osobowości (Raskin & Hall, 1979). Ostatnia, piąta klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, która została opublikowana 18 maja 2013 roku, przedstawia aktualne kryteria, które powinny być stosowane przy diagnozowaniu narcystycznego zaburzenia osobowości (American Psychiatric Association, 2013). Zaburzenie to utożsamiane jest ze skłonnością osoby do zachowań dramatycznych, niekonwencjonalnych i kierowanych emocjami (Butcher, Hookley i Mineka, 2017).

Obowiązująca jeszcze klasyfikacja ICD-10, która została przyjęta w maju 1990 roku (obowiązuje od 1 stycznia 1993 r.), nie precyzuje kryteriów rozpoznawania osobowości narcystycznej. Zalicza ją do tzw. innych określonych zaburzeń osobowości (F60.8) (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych – X Rewizja, Tom I, 2008). Współcześnie wśród naukowców dominującym jest pogląd, że narcyzm możemy definiować nie tylko jako zaburzenie osobowości, ale również jako jej cechę (Furnham, Richards i Paulhus, 2013). Zatem, w różnym natężeniu posiada ją każda jednostka (Paulhus i Williams, 2002). Podejście to nakazuje odejście od psychologii osobowości, a zwrócenie się w stronę psychologii różnic indywidualnych.

Narcyzm jako cecha osobowości

Pojęcie „cechy” w psychologii znane jest od starożytności i wywodzi się z poglądów Teofrasta, Cycerona i Galena (Strelau, 2020). Według Gordona Williama Allporta² cecha jest jednym z komponentów osobowości. Cecha jest względnie trwałą, charakterystyczną dla jednostki zgeneralizowaną tendencją do określonych zachowań, przejawiającą się w różnych, spójnych z tą tendencją sytuacjach (Strelau i Doliński, Psychologia akademicka, tom 1, 2016). Cecha jest w pewnej części zdeterminowana genetycznie i zależna od indywidualnych mechanizmów neurofizjologicznych (Strelau, 2020).

Naukowcy zajmujący się tematyką narcyzmu wyróżniają dwa jego podtypy tj: narcyzm wielkościowy (grandiose) i narcyzm wrażliwy (vulnerable)³ (Wink, 1991). Narcyzm wielkościowy wiąże się z ekstrawersją, pewnością siebie, ekshibicjonizmem, agresją, poszukiwaniem uwagi i podziwu. Narcyzm wrażliwy związany jest z mniejszą koncentracją na sobie, natomiast koreluje dodatnio z introwersją, obronnością, lękiem i podatnością na traumy życiowe. Osoby o narcyzmie wrażliwym są wrogie, egocentryczne i mało empatyczne. Istnieją zachowania wspólne dla osób o narcyzmie wrażliwym i wielkościowym. Są to: zarozumiałość, pobłażanie sobie i lekceważenie innych (Wink, 1991).

Inne badania dotyczące ogółu osób narcystycznych wykazały,  ich podatność na wściekłość. To agresywne zachowanie spowodowane jest podejrzliwością, przygnębieniem i gniewnymi ruminacjami⁴. Narcyzm wrażliwy wskazywał na większą internalizację i eksternalizację gniewu, a także słabszą możliwość jego kontroli. Osoby, które cechuje narcyzm wrażliwy, mają silniejszy wskaźnik wstydu i agresywności. Badanie dostarczyło dowodów behawioralnych, że wrażliwy narcyzm wzmacnia zachowania agresywne w wyniku prowokacji. Podsumowując, badania potwierdzają narcystyczną wrażliwość jako kluczowe źródło narcystycznej wściekłości. Ponadto, wyniki wskazują na niedostateczną samoocenę jako ważną siłę napędową zachowań agresywnych  (Krizan i Johar, 2015).

Narcyzm a wiek

Skoro narcyzm jest cechą indywidualną każdej osoby, warto zastanowić się, czy wiek ma związek z poziomem narcyzmu? Pierwsze cechy narcyzmu pojawiają się już u dzieci w wieku 7 lat (Thomaes, Bushman, Stegge i Olthof, 2008). Wówczas dzieci posiadają już umiejętność oceny swojej wartości i dokonywania porównań (Brummelman, Nikolić, Nevicka i M., 2022). Badania prowadzone (Foster, Campbell i Twenge, 2003) na grupie 3445 osób w wieku od 8 do 83 lat wskazują, że wiek jest istotnie statystycznie, ujemnie skorelowany z poziomem narcyzmu. Szczyt osiąga w okresie dojrzewania. To jednoznacznie wskazuje, że im osoba młodsza, tym poziom narcyzmu badany za pomocą „Inwentarza Osobowości Narcystycznej” jest wyższy. Następnie, wraz z wiekiem, maleje.

Narcyzm dziecięcy może się przejawiać przywódczymi zachowaniami i chęcią pełnienia funkcji lidera w swoim środowisku (Brummelman, Nevicka i O’Brien, Narcissism and Leadership in Children, 2021). Istnieje również pogląd, że wczesnodziecięcy narcyzm może być związany ze stylem przywiązania, wyrażanym, m.in. w domaganiu się podziwu (Bazińska i Drat-Ruszczak, 2000).

„Epidemia narcyzmu”

W związku z tym, że narcyzm jest cechą przypisaną każdemu człowiekowi, Christofer Lash, amerykański historyk, w swojej książce pt. „Kultura narcyzmu”, stawia tezę, że żyjemy w czasach epidemii narcyzmu (Lasch, 2019). Według autora, obecnie wrażliwość czy empatia zastąpione zostały potrzebą osiągnięcia sławy, sukcesu zawodowego, wysokiej pozycji społecznej. Tezy tej, mimo zróżnicowania, nie potwierdzają wyniki wielu badań prowadzonych w różnych częściach świata, m.in. Japonii, Chinach, Stanach Zjednoczonych, Meksyku, Kanadzie. Jedynie Polska mogłaby być krajem potwierdzającym tezę Lascha (Gawda, 2018). Badania jednakże wskazują, że poziom narcyzmu w populacji, na przestrzeni ostatnich lat, rośnie (Twengea i Fosterb, 2008).

Modelem teoretycznym wyjaśniającym podłoże narcyzmu w kontekście cech osobowości jest model NARC (Narcissistic Admiration and Rivalry Concept) (Back i inni, 2013) i stanowi alternatywę dla „Inwentarza Osobowości Narcystycznej” (Raskin i Hall, 1979), opartego na koncepcjach psychodynamicznych (Rogoza, Rogoza i Wyszyńska, 2016). W Polsce kwestionariusz ten występuje w adaptacji Róży Bazińskiej i Krystyny Drat-Ruszczak. Koniecznym jest zauważyć za autorkami, że wewnętrzna struktura narcyzmu w populacji polskiej okazała się nieco rożna niż w amerykańskie (Bazińska i Drat-Ruszczak, 2000).

Czy narcyzami są tylko mężczyźni?

Panuje przekonanie, że mężczyźni są grupą bardziej narcystyczną niż kobiety. Oldham i Morris (2019) twierdzą, że faktycznie istnieje w tym przedmiocie nieznaczna przewaga mężczyzn, ale nie można stwierdzić, jakie czynniki charakterologiczne lub genetyczne są za to odpowiedzialne. Istnieje pogląd, że wielkościowe Ja może wzmagać depresja, hipochondria, anoreksja oraz uzależnienie od narkotyków (Beck, Freeman i Davis, 1990).

Opierając się na modelu biospołecznym⁵, a także uwzględniającym pełnione role społeczne, przeprowadzono metaanalizę wyników badań, dotycząca różnic płciowych osób narcystycznych. Wykazała ona, że mężczyźni są bardziej narcystyczni niż kobiety. Różnica ta utrzymywała się na stałym poziomie w wynikach badań amerykańskich studentów college’ów w czasie (od 1990 do 2013 roku) oraz w różnych grupach wiekowych. Mężczyźni o cechach osobowości narcystycznej osiągają wyższe wyniki w aspekcie wykorzystywania innych osób niż narcystyczne kobiety, a także w potrzebie przywództwa i posiadania władzy. Natomiast w narcyzmie wielkościowym różnica między płciami była znacznie mniejsza. Nie zaobserwowano różnicy między mężczyznami i kobietami w formie narcyzmu wrażliwego, charakteryzującego się niską samooceną, neurotyzmem, i introwersją.

Teoria ról społecznych i narcyzm

Aby zrozumieć istniejące różnice między osobowością narcystyczną a osobowością o cechach narcystycznych, przydatna okazać się może teoria ról społecznych (Eagly i Wood, 1999). Cechy postrzegane jako bardziej pożądane dla mężczyzn to: zorientowanie na karierę, zdolności przywódcze, agresywność, asertywność i niezależność; podczas gdy najbardziej niepożądane cechy to emocjonalność, naiwność, słabość, pewność siebie i łatwowierność. W przypadku kobiet pożądane cechy obejmowały emocje, ciepło, zainteresowanie dziećmi, wrażliwość na innych i bycie dobrym słuchaczem. Natomiast najbardziej niepożądane cechy kobiety to agresywność, zastraszanie, dominacja, arogancja i buntowniczość. Zasadniczo, wyniki te sugerują, że mężczyźni powinni być osobami sprawczymi i nie powinni być „słabi”, podczas gdy kobiety powinny być wspólnotowe i nie powinny być dominujące — dominacja jest zarezerwowana dla mężczyzn (Grijalva, Newman, Tay, Donnellan i Harms, 2014).

Oprócz pojęcia osobowości narcystycznej (Wenta i Łątkowska, 2017) T. Millon wprowadza pojęcie stylu narcystycznego, który tworzą cechy osobowości mieszczące się w granicach normy na kontinuum zdrowie-choroba zaburzeń osobowości. Osoby takie:

odznaczają się silną wiarą w siebie, przekonaniem o własnej nadzwyczajności, wyjątkowości, czy nawet samym przeznaczeniu do rzeczy wielkich. Wielu z nich ma wyraźną wizję siebie jako bohatera, zdobywcy czy eksperta. Najczęściej nie ukrywają ambicji osiągnięcia swoich celów. Ich entuzjazm i naturalne skłonności przywódcze tworzą klimat ułatwiający werbowanie innych do realizacji własnych dążeń. Większość z nich mierzy wysoko i lubi zwyciężać. Cieszy ich wizja siebie jako zwycięzcy, u szczytu kariery w jakiejś dziedzinie czy zawodzie choć nie są wolni od zazdrości wobec tych, którzy dokonali więcej (Millon i Davis, 2005).

Narcyzm a homoseksualizm

W XIX wieku osoby narcystyczne były utożsamiane z osobami o skłonnościach perwersyjno-seksualnych jako te, które wybierają swoje ciało jako obiekt seksualny. Freud poza homoseksualizmem do perwersji seksualnych zaliczał sadyzm, masochizm, voyeryzm¹ i ekshibicjonizm. Co ważne, Freud nie potrafił zająć jednoznacznego stanowiska w sprawie dwupłciowości, tj. tezy, iż każdy człowiek posiada zarówno męskie jak i żeńskie cechy płciowe (Fhaner, Słownik psychoanalizy, 1996). W jego interpretacji problem był związany z tym, że pojęcie to różnie jest używane m.in. w biologii, psychologii i socjologii (Freud, Jekels i Marian, 1924).

Z kolei Kohut fantazje homoseksualne opisywał jako wynik stresu i pojawiały się one na dwóch poziomach. Pierwszy to załamanie się spójności Self i próba jej naprawy. Na głębszym poziomie znajdowały się braki w strukturze psychicznej. Homoseksualizm był wynikiem zaburzeń Self. (Kohut, 1977). Dlaczego przy tych samych zaburzeniach osoby narcystyczne mają homoseksualne zachowania lub fantazje, a inne nie – tego już Kohut nie potrafił wytłumaczyć (Stróżyński, 2018).

Narcyzm a homoseksualizm: badanie kliniczne

Tezę stawianą przez Freuda, mówiącą o tym, że istnieje związek między narcyzmem, a homoseksualizmem (Nowiny Psychologiczne, 1988) poddali weryfikacji naukowcy ze School of Behavioral Sciences (Rubinstein, 2010). W badaniach wzięło udział 199 mężczyzn, mieszkańców Tel-Awiwu (90 homoseksualnych i 109 heteroseksualnych). Średnia wieku wynosiła 26 lat. Badani nie różnili się między sobą w sposób istotny statystycznie pod względem kraju urodzenia, pochodzenia etnicznego, poziomu wykształcenia. Osoby heteroseksualne rekrutowane były z Uniwersytetu Hebrajskiego i dwóch szkół wyższych, natomiast osoby homoseksualne z baru dla osób homoseksualnych i organizacji studentów homoseksualnych na Uniwersytecie Hebrajskim.

Uczestnicy badani byli kwestionariuszami i inwentarzami. Kwestionariusz demograficzny określał: wiek, płeć, kraj urodzenia pochodzenie, religijność itp.⁶ W wyniku badaniu stwierdzono, że występuje silna, istotna korelacja pomiędzy wymiarami patologicznego narcyzmu, (PNI), a miarą cech narcyzmu (PNI). „Skala samooceny Rosenberga” (RSES) ujemnie koreluje z dwoma skalami narcyzmu (PNI i NPI), ale korelacja jest silna tylko stosunku do (PNI). Najwyższa korelacja występuje między „Skalą oceny Rosenberga” (RSES) a „Inwentarzem Patologicznego Narcyzmu” (PNI) i „Narcystyczną Wrażliwością” (CSE).

W wyniku analizy wyników ustalono, że samoocena badanych mężczyzn homoseksualnych jest znacznie niższa niż heteroseksualnych, przy próbie istotnej statystycznie. Homoseksualne osoby uzyskują znacznie wyższe wyniki w skalach „Patologicznego Narcyzmu” PNI i wielkości (mierze, wskaźniku) „Osobowości Narcystycznej” (NPI). Nie stwierdzono, jaki podtyp narcyzmu (wielkościowy czy wrażliwy) jest bardziej typowy dla osób homoseksualnych lub heteroseksualnych, gdyż wynik okazał się nieistotny statystycznie. Przeprowadzone badania autorka podsumowuje: Patrząc na wyniki badania, wyższy poziom narcyzmu u homoseksualnych uczestników niekoniecznie musi patologizować homoseksualistów, ale raczej może być postrzegany jako niezbędny sposób radzenia sobie i dostosowania się do wizualnych standardów ich własnej społeczności.

Osoby narcystyczne w związkach

Osoby narcystyczne w związkach mogą dążyć do zdominowania swojego partnera oraz będą uważać własne plany i pomysły za najważniejsze, kosztem partnera. W skrajnych przypadkach, mogą uciekać się do agresji (Kernberg, 1998). Partnerzy narcystyczni, podczas wystąpienia sytuacji konfliktowych, stosują agresję słowną, polegającą na obrażaniu, poniżaniu i krytykowaniu partnera (Peterson i DeHart, 2014). Narcyzm, ponadto, dodatnio koreluje z technikami wpływu społecznego (jak, np.: naleganie, upór, argumentowanie, prośby i autorytet własny). W relacjach osoby narcystyczne wykorzystują miękkie techniki wpływu, takie jak: wymiana, przysługa, romantyzm, niespodzianki, nieporadność i przytulanie. Nie występuje natomiast związek między wyższym poziomem narcyzmu a pozabezpiecznymi związkami przywiązania (Mandal i Sitko-Dominik, 2015).

Narcyzm: leczenie

Podsumowując, należy pamiętać, że uznając osobę za narcystyczną, należy mieć na uwadze dwa skrajne końce continuum. Na jednym z nich jest osoba zdrowa, gdzie narcyzm kwalifikowany jest jako cecha osobowości. Z kolei, na drugim końcu znajduje się osoba chora o osobowości narcystycznej. Cecha osobowości przypisana jest każdemu człowiekowi i nie powoduje trudności w funkcjonowaniu psycho-społecznym. Natomiast narcystyczne zaburzenie osobowości sprawia bardzo wiele kłopotów w codziennym życiu, zarówno osobie chorej, jak i jej bliskim. Chorzy ci nie potrafią budować trwałych, satysfakcjonujących relacji, nie mają przyjaciół, mają problemy w funkcjonowaniu zawodowym, są pełni agresji. Osoby z (NPD)⁷, mimo że postrzegają siebie jako wyjątkowe, mają niską samoocenę.

Skutecznym sposobem leczenia tego zaburzenia jest psychoterapia. Podczas sesji specjalista wskazuje na przyczyny powstania psychopatologii, interpretuje zachowania, które pozwalają na diagnozę zaburzenia. Następnie terapeuta, przy pomocy odpowiednich technik, mających oparcie w wykorzystywanej metodzie, prowadzi terapię, dzięki której następuje proces zdrowienia pacjenta.

Jakub Skrzypek

Psycholog, Psychoterapeuta, Seksuolog, Terapeuta Par

Dominika Dąbrowska

Psychoterapeuta, Terapeuta Par, Coach, Seksuolog

Objaśnienia

1 Zboczenie seksualne które oznacza się, że ktoś osiąga zadowolenie seksualne, przyglądając się narządom płciowym innych osób lub też ich czynnością seksualnym – za „Słownikiem Psychoanalitycznym”, Stig Fhaner, str. 260, GPW, Gdańsk, 1996.

2 Gordon William Allport (1897-1967) – amerykański badacz, twórca teorii cech. Przewodniczący Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego. Do jego teorii cech odwołują badacze różnic indywidualnych osobowości i temperamentu.

3 Termin vulnerable narcissism funkcjonujący w literaturze anglojęzycznej został przetłumaczony jako „narcyzm wrażliwy”. Można również spotkać w polskiej literaturze tłumaczenie tego terminu jako „narcyzm ukryty – covert”. Natomiast grandiose narcissism został przetłumaczony jako „narcyzm wielkościowy”, co jest zgodne z funkcjonującym terminem w polskich publikacjach. Ten rodzaj narcyzmu określany jest także „narcyzmem jawnym – overt ” W literaturze anglojęzycznej możemy także spotkać się z terminem hypersensitive narcissim, który powinniśmy tłumaczyć jako „narcyzm nadwrażliwy lub narcyzm podatny na zranienie”.

4 Ruminacja – nawracające, negatywne myśli, które nie mają związku z podejmowaną aktualnie aktywnością.

5 Amerykański termin biosocial został przetłumaczony jako „biospołeczny” – nierozerwalny związek człowieka z naturą i społeczeństwem, równocześnie.

6 „Kwestionariusz Oceny Hetero i Homoseksualnej” (1948), „Skala oceny Rosenberga” (RSES) (1965), „Inwentarz Osobowości Narcystycznej” (NPI) (1981), „Inwentarz Patologicznego Narcyzmu” (PNI) (2008).

7 NPD – narcissistic personality disorder (narcystyczne zaburzenie osobowości).

Bibliografia

Abraham, K. (2018). Selected Papers on Psychoanalysis. New York: Routledge.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition. Arlington: American Psychiatric Association.

Back, M. D., Küfner, A. C., Dufner, M., Gerlach, T. M., Rauthmann, J. F. i Denissen, J. J. (2013). Narcissistic admiration and rivalry: disentangling the bright and dark sides of narcissism. Journal of personality and social psychology, 105(6), 1013–1037.

Bazińska, R. i Drat-Ruszczak, K. (2000). Struktura narcyzmu w polskiej adaptacji kwestionariusza NPI Ruskina i Halla. Czasopismo Psychologiczne, 171-188.

Beck, A. T., Freeman, A. i Davis, D. D. (1990). Cognitive Therapy of Personality Disorders. New York: The Guilford Press.

Brummelman, E., Nevicka, B. i O’Brien, J. M. (2021). Narcissism and Leadership in Children. Psychological science, 354–363.

Brummelman, E., Nikolić, M., Nevicka, B. i M., B. S. (2022). Early physiological indicators of narcissism and self-esteem in children. Psychophysiology, 1-18.

Butcher, J. N., Hookley, J. M. i Mineka, S. (2017). Psychologia Zaburzeń. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Czarna, A. (2008). Narcyzm – z perspektywy 120 lat istnienia. (R. Grzybek i P. Winiecki, Redaktorzy) Wrocław: ATUT.

Eagly, A. H. i Wood, W. (1999). The origins of sex differences in human behavior: Evolved dispositions versus social roles. American Psychologist, 54(6), 408–423.

Fhaner, S. (1996). Słownik psychoanalizy. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Foster, J. D., Campbell, K. W. i Twenge, J. M. (2003). Individual differences in narcissism: Inflated self-views across the lifespan and around the world. Journal of Research in Personality, 469-486.

Freud, S., Jekels, L. i Marian, A. (1924). Trzy rozprawy z teorji seksualnej. Międzynarodowe Wydaw. Psychoanalityczne, 1-216.

Freud, Z. (1982). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Furnham, A., Richards, S. C. i Paulhus, D. L. (2013). The Dark Triad of Personality: A 10 Year Review. Social and Personality Psychology Compass, 199-216

Gawda, B. (2018). Dyskusja nad tezą o wzroście narcyzmu we współczesnych społeczeństwach. Człowiek i społeczeńśtwo, 67-85.

Gościniak, J. i Nocek, M. (2008). Narcyzm i patologia narcystyczna w ujęciu psychologicznym self Heinza Kochuta. Warszawa: Roczniki Psychologiczne.

Grijalva, E., Newman, D. A., Tay, L., Donnellan, B. M. i Harms, P. D. (2014). Gender Differences in Narcissism: A Meta-Analytic Review . Psychological Bulletin, 261-310.

Horney, K. (2021). Nowe drogi w psychoanalizie. Kraków: Vis-a-vis / Etiuda.

Imieliński, K. (1990). Seksiatria. Patologia seksualna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kernberg, O. F. (1998). Narcyzm. Poznań: Zysk i S-ka.

Kohut, H. (1977). The Analysis of the Self. New York: International Universities Press.

Kopaliński, W. (1985). Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Krizan, Z. i Johar, O. (2015). Narcissistic rage revisited. Journal of Personality and Social Psychology, 784-801.

Kutter, P. (1998.). Współczesna psychoanaliza: Psychologia procesów nieświadomych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Lasch, C. (2019). Kultura Narcyzmu. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie SEDNO.

Mandal, E. i Sitko-Dominik, M. (2015). Style przywiązania i narcyzm a taktyki wywierania wpływu w bliskich zwiazakach. (E. Mandal i D. Dariusz, Redaktorzy) Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Mcwilliams, N. (2021). Diagnoza psychoanalityczna. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych – X Rewizja, Tom I. (2008). Warszawa: Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia 2012.

Millon, T. (1990). Personality of disorders. Theory and Research. New York: Guilford Press.

Millon, T. i Davis, R. (2005). Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie. Warszawa: Instytut Psychologi Zdrowia PTP.

Nowiny Psychologiczne. (1988). Wprowadzenie do problematyki narcyzmu. (J. Mellibruda, Red.) Warszawa: Zarząd Główny PTP.

Oldham, J. M. i Morris, L. B. (2019). Twój psychologiczny autoportret. Wydawnictwo CZARNA OWCA: Warszawa.

Parandowski, J. (2021). Mitologia. Londyn: Puls.

Paulhus, D. L. i Williams, K. M. (2002). The Dark Triad of personality: Narcissism, Machiavellianism, and psychopathy. Journal of Research in Personality, 556-563.

Peterson, J. L. i DeHart, T. (2014). In defense of self-love: An observational study on narcissists’ negative behavior during romantic relationship conflict. Self and Identity, 477-490 .

Pilch, I. (2015). Wpływ społeczny w sytuacjach codziennych i niecodziennych. (E. Mandal i D. Doliński, Redaktorzy) Warszawa: Wydawmictwo Naukowe PWN.

Pospiszyl, K. (1995). Narcyzm: drogi i bezdroża miłości własnej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Pulver, S. E. (1970). Narcissism. The term and the concept. Journal of the American Psychoanalytic Association, 319–341.

Raskin, R. N. i Hall, C. S. (1979). A narcissistic personality inventory. Psychological reports, 45(2), 590-590.

Rogoza, R., Rogoza, M. i Wyszyńska, P. (2016). Polska adaptacja modelu narcystycznego podziwu i rywalizacji. Polskie Forum Psychologiczne, 410-431.

Rubinstein, G. (2010). Narcissism and Self-Esteem Among Homosexual and Heterosexual Male Students. Journal of Sex & Marital Therapy, 24-34.

Röhr, H.-P. (2007). Narcyzm – zaklęte „ja”. Poznań: W drodze.

Strelau, J. (2020). Różnice indywidualne – historia, determinanty i zastosowania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Strelau, J. i Doliński, D. (Redaktorzy). (2016). Psychologia akademicka, tom 1. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Stróżyński, M. (2018). Seksualność i problemy seksualne w psychologii Ja. (L. Cierpiałkowska, I. Turbaczewska-Brakoniecka i J. Groth, Redaktorzy) Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe PWN.

Symington, N. (2021). Narcyzm nowa teoria. Gdańsk: Wydawnictwo IMAGO.

Thomaes, S., Bushman, B. J., Stegge, H. i Olthof, T. (2008). Trumping Shame by Blasts of Noise: Narcissism, Self-Esteem, Shame, and Aggression in Young Adolescents. Child Development, 1792-1801.

Twengea, J. M. i Fosterb, J. D. (2008). Mapping the scale of the narcissism epidemic: Increases in narcissism 2002–2007 within ethnic groups. Journal of Research in Personality, 1619-1622.

Wenta, A. i Łątkowska, N. (2017). Osobowość narcystyczna i psychopatyczna jako przejawy psychopatologii społecznej. Miscellanea Anthropologica et Sociologica, 175–194.

Wink, P. (1991). Two Faces of Narcissism. Journal of Personality and Social Psychology, 590–597.