Transpłciowość
Transpłciowość to pojęcie obejmujące szerokie spektrum tożsamości i doświadczeń osób, których płeć przypisana przy narodzinach nie jest zgodna z ich wewnętrznym poczuciem przynależności do danej płci. Jest to indywidualne, trwałe odczucie, które nie musi odpowiadać normom społecznym związanym z płcią. Oprócz transpłciowych kobiet oraz mężczyzn, to zjawisko obejmuje również osoby niebinarne, których tożsamość wykracza poza binarny podział płciowy. W takim przypadku, osoba może nie czuć się w pełni kobietą ani mężczyzną, znajdować się pomiędzy tymi kategoriami, lub całkowicie je odrzucać.
Tożsamość płciowa
Tożsamość płciowa to osobiste poczucie własnej płci społeczno-kulturowej. Jeżeli jest ona zgodna z płcią przypisaną przy urodzeniu (nadaną na podstawie oględzin genitaliów noworodka) mówimy o cispłciowości, natomiast w przypadku, gdy występuje niezgodność między płcią oznaczoną przy urodzeniu a płcią doświadczaną, mówimy o transpłciowości. Zgodnie z najnowszą Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11 transpłciowość nie jest już zaburzeniem, jednak nadal pozostaje w niej jako istotne doświadczenie związane z seksualnością. W 2019 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) usunęła to zjawisko z klasyfikacji zaburzeń psychicznych uznając je za przejaw naturalnej różnorodności. Postrzeganie jej jako doświadczenia życiowego jest nie tylko trafniejsze, ale pomaga również spojrzeć na zjawisko bez patologizacji, natomiast z szacunkiem do osób go doświadczających, a co za tym idzie, ulepszyć oddziaływania kierowane w stronę osób transpłciowych.
Przyczyny transpłciowości
Wiele osób zastanawia się, skąd właściwie bierze się transpłciowość. Pomimo wielu prób oraz badań naukowych, nie udało się jednoznacznie określić przyczyny niezgodności płciowej. Prawdopodobnie jest to spowodowane jej wieloczynnikowym charakterem – wpływ mogą mieć zarówno geny, jak i hormony, środowisko czy czynniki neurorozwojowe. Istnieją doniesienia na temat różnic w budowie i aktywności mózgu, natomiast wyniki badań nie są jednoznaczne. Niezależnie od przyczyny, działania medyczne w stosunku do osób transpłciowych cały czas się rozwijają. W ciągu ostatnich lat coraz więcej osób transpłciowych zgłasza się do różnego rodzaju specjalistów, co bywa odbierane przez opinię publiczną jako „moda”, natomiast może świadczyć o większej otwartości na temat seksualności, większej wiedzy i świadomości oraz stopniowego rozwoju opieki medycznej dla osób transpłciowych. Nie sposób przecenić wartości prawidłowej opieki, która może znacząco polepszyć jakość życia i wpłynąć pozytywnie zarówno na zdrowie psychiczne jak i fizyczne. Standardy Opieki WPATH (World Professional Association for Transgender Health) określają, że kluczowe jest zapewnienie osobom transpłciowym dostępu do odpowiedniej opieki zdrowotnej, w tym psychologicznej i medycznej, równości prawnej, społecznej i kulturowej oraz respektowanie ich tożsamości.
Transpłciowość: istotne pojęcia
Transpłciowość a orientacja seksualna
Tożsamość płciowa to część seksualności człowieka, w której skład wchodzi także orientacja psychoseksualna. Tożsamość oraz orientacja są często mylnie ze sobą utożsamiane. Zdarza się, iż orientacja seksualna jest podstawą do określania tożsamości i na odwrót. Jest to błędne podejście, ponieważ są to odrębne elementy seksualności. Orientacja mówi o tym, kto jest dla nas atrakcyjny seksualnie lub romantycznie, natomiast tożsamość płciowa określa kim jesteśmy my. Osoby transpłciowe mogą być m.in. homoseksualne, biseksualne, heteroseksualne czy aseksualne. Orientacja seksualna nie jest podstawą do określania, czy osoba jest transpłciowa, czy też nie.
Ekspresja płci
Ekspresja płci może obejmować wiele aspektów. Jest to sposób, w jaki dana osoba prezentuje swoją płeć. Dotyczy każdego z nas. Może się odbywać poprzez ubiór, makijaż, sposób mówienia, zachowania czy maniery. Wyrażanie płci może, ale nie musi być zgodne z tożsamością płciową czy płcią przypisaną przy urodzeniu.
Dysforia płciowa
Dysforia płciowa to pojęcie określające niespójność między płcią przypisaną przy urodzeniu a tożsamością płciową. Może, ale nie musi, wiązać się z dyskomfortem i cierpieniem psychicznym. Wbrew powszechnemu wyobrażeniu, dotyczy różnorodnych cech i niekoniecznie skupia się na genitaliach. Mogą to być między innymi głos, rysy twarzy, wzrost, rozmiar klatki piersiowej, ale także imię czy bycie odbieranym jako osoba innej płci (np. „misgenderowanie” – zwracanie się do osoby w niewłaściwy sposób, używając złych zaimków, intencjonalne lub nie). Dysforia jest poczuciem subiektywnym i może dotyczyć każdego aspektu, który jest dla danej osoby problematyczny, a nie jedynie cech stereotypowo kojarzących się z płcią. Często jest powodem ogromnego cierpienia psychicznego – może powodować nienawiść i odrzucenie własnego ciała, niską samoocenę czy konflikt między tożsamością a oczekiwaniami innych, co jest przyczyną lęku, depresji oraz zwiększenia ryzyka samookaleczeń, a nawet samobójstwa.
Euforia płciowa
Euforia płciowa to radość płynąca z przeżywania własnej płci. Może dotyczyć poczucia szczęścia przy dokonywaniu kroków w ramach tranzycji, takich jak zmiana garderoby, fryzury czy zauważeniu zmian spowodowanych terapią hormonalną. Często wiąże się również z poczuciem kontroli nad swoim ciałem, akceptacji, pewnościi swojej płci czy solidarności ze swoją społecznością. Częścią euforii może być również ulga płynąca ze zmniejszającej się dysforii. Ważnym elementem jest także radość płynąca z poprawnego używania zaimków czy imienia przez ludzi wokół.
Tranzycja
Tranzycja to proces zmiany sposobu wyrażania swojej płci lub cech płciowych, aby odpowiadały one tożsamości płciowej. Wyróżniamy kilka rodzajów tranzycji.
Tranzycja społeczna
Wiąże się z ekspresją płci i obejmuje między innymi posługiwanie się zaimkami i imieniem zgodnymi z tożsamością płciową. „Stare” imię może nadal figurować w dokumentach i mówimy wtedy, że jest to „deadname”. Używanie czy wspominanie o deadname może być dla osoby transpłciowej przykre i wiązać się z trudnymi emocjami, dlatego warto posługiwać się takim imieniem, jakie preferuje dana osoba, aby okazać jej szacunek. Niektórzy ludzie będą używać zaimków neutralnych płciowo (na przykład ono/jemu), aby lepiej wyrazić swoje poczucie przynależności. Ważne jest, aby niezależnie od wybranych zaimków, starać się respektować je i używać zgodnie z preferencją danej osoby, ponieważ może mieć to bardzo duży wpływ na jej dobrostan. W przypadku wątpliwości, warto rozwiać je bezpośrednio z osobą, z którą rozmawiamy. Pomoże to budować atmosferę wsparcia i akceptacji, która jest tak ważna dla osób, które na co dzień mierzą się z dyskryminacją. Tranzycja społeczna obejmuje również styl ubierania się, sposób zachowania oraz mowy. Ważną, ale i trudną częścią tego procesu jest wyjawienie swojej tożsamości rodzinie, bliskim, współpracownikom i innym osobom, z którymi przebywa się na co dzień. Istotne jest, że osoba sama decyduje o tym, kiedy i przed kim dokona coming-outu. Jak wynika z raportu, aż 21% osób transpłciowych nie jest zadowolona ze sposobu, w jaki ich bliscy dowiedzieli się o ich tożsamości. Nie należy „outować” osoby bez jej wiedzy i zgody, nawet jeżeli uważa się to za słuszne.
Tranzycja medyczna
Wiele osób decyduje się na interwencje medyczne dążąc do harmonizacji wewnętrznego poczucia płci z postrzeganiem siebie oraz tym, jak chcą być postrzegane przez społeczeństwo. Mogą one obejmować hormonalną terapię zastępczą: testosteron w przypadku osób transmęskich oraz estrogen i/lub blokery testosteronu dla osób transkobiecych. Istnieją również zabiegi chirurgiczne mające na celu afirmację płci. Są to między innymi mastektomia lub augmentacja piersi, operacje narządów płciowych (np. waginoplastyka, falloplastyka) oraz zabiegi feminizacji lub maskulinizacji twarzy. Inne procedury medyczne obejmują laserowe usuwanie owłosienia czy terapie głosowe dla osób chcących zmienić ton lub sposób mówienia. Warto pamiętać, iż część z tych zabiegów jest inwazyjna, ma liczne medyczne konsekwencje oraz jest trudno dostępna lub bardzo kosztowna, w związku z czym nie każda osoba transpłciowa chce im się poddawać. Część osób transpłciowych w ogóle nie czuje potrzeby skorzystania z zabiegów medycznych. Jednak, jak wynika z badań, w gabinecie psychiatrycznym deklarują taką chęć w celu otrzymania pozytywnej opinii. W rezultacie powstają błędne przesłanki do orzekania o transpłciowości, ponieważ statystyki psychiatryczne mówią, że osoby transpłciowe chcą poddawać się zabiegom chirurgicznym, a osoby te, znając powyższe przesłanki, aby uzyskać orzeczenie, nieprawdziwie deklarują chęć poddania się tym zabiegom. Zatem chęć poddania się tranzycji medycznej lub jej brak nie powinny być powodami do orzekania o transpłciowości.
Tranzycja prawna
Polega na formalnym uznaniu tożsamości płciowej danej osoby przez państwo lub instytucje. Dotyczy głównie zmiany imienia oraz oznaczenia płci w dokumentach takich jak dowód osobisty, akt urodzenia, prawo jazdy czy paszport. W Polsce wymaga to procesu sądowego, który bywa skomplikowany i może wiązać się z koniecznością pozwania rodziców lub opiekunów prawnych.
Istotne jest, że rodzaje tranzycji mogą być dokonywane przez osobę niezależnie od siebie, w zależności od indywidualnych potrzeb i nie są podstawą do orzekania o tożsamości płciowej. Warto pamiętać, iż język jakim się posługujemy jest bardzo ważny. Zatem mówimy o procesie korekty płci, a nie jej zmianie, ponieważ to określenie lepiej oddaje rzeczywistość procesu. Wyrażenie „zmiana płci” może sugerować, że osoba całkowicie zmienia swoją tożsamość, a nie jest to zgodne z tym, jak osoby transpłciowe opisują ten proces. Dodatkowo tożsamość płciowa odczuwana jest zazwyczaj jako stała, a korekta płci ma za zadanie jedynie dostosowanie wyglądu ciała, dokumentów czy zachowania do wewnętrznego poczucia siebie. Wyrażenie „korekta płci” podkreśla, że podejmowane działania mają na celu skorygowanie istniejącej niezgodności, a nie zupełną zmianę tożsamości.
Detranzycja
Detranzycja to proces odwrotny do tranzycji – przerwanie lub odwracanie działań afirmujących płeć. Według badań dotyczy od 0,3% do 4% osób. Wahania te wynikają z definicji tranzycji, która została przyjęta w danym badaniu – niektóre z nich obejmują zabiegi chirurgiczne, natomiast inne terapię hormonalną czy tranzycję społeczną. Powody detranzycji mogą być różne. Do najczęstszych zalicza się presję społeczną, problemy z zatrudnieniem, problemy z procesem tranzycji, skutki zabiegów chirurgicznych oraz fakt, iż dysforia płciowa miała inną przyczynę niż transpłciowość. Część osób, które dokonują detranzycji robią to tymczasowo i następnie wracają do działań mających na celu afirmację płci – ten proces nazywamy retranzycją. Kluczowe jest indywidualne wsparcie psychologiczne, ponieważ wiele osób dokonujących detranzycji może mierzyć się ze stygmatyzacją lub być postrzegane jako „dowód” przeciwko tranzycji, co nie oddaje ich osobistego doświadczenia.
Transpłciowość a zdrowie psychiczne
Interesującym zjawiskiem jest częste współwystępowanie autyzmu oraz transpłciowości. Według najnowszych badań w społeczności osób transpłciowych występuje od 3 do 6 razy wyższy odsetek osób w spektrum autyzmu w porównaniu do populacji ogólnej. Trudno określić przyczynę takiego stanu rzeczy, ponieważ zarówno autyzm jak i transpłciowość są wielopłaszczyznowymi zjawiskami o bardzo różnorodnych symptomach i etiologii. Początkowo autyzm był postrzegany jedynie w kategorii deficytów – środowisko medyczne oraz rodzice dzieci w spektrum autyzmu dokładało wszelkich starań, aby „naprawić” niepasujące do społeczeństwa dzieci. Dzięki autystycznym aktywistkom i aktywistom od tamtej pory wiele się zmieniło – autyzm nie jest już traktowany jedynie jako patologia, a osoby zajmujące się tym zjawiskiem nie próbują usilnie upodobnić osób w spektrum do neurotypowych członków społeczeństwa. Dzięki temu opieka medyczna podchodzi z szacunkiem do potrzeb osób w spektrum, a co za tym idzie, autyzm nie wyklucza z diagnozy dysforii płciowej oraz nie powinien utrudniać dostępu do tranzycji.
Osoby transpłciowe często spotykają się z brakiem akceptacji i stygmatyzacją, a także z odrzuceniem ze strony rodziny, przyjaciół czy współpracowników. Zatem dyskryminacja jest widoczna zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym. Według raportu z 2020 roku ponad połowa osób LGBTQ+ doświadczyła przestępstwa z nienawiści na tle orientacji seksualnej lub tożsamości płciowej, a 70% przynajmniej jednej formy dyskryminacji, w tym przemocy werbalnej lub fizycznej. Ogromnym obciążeniem jest brak wsparcia systemowego. W rankingu ILGA-Europe dotyczącym równouprawnienia osób LGBTQ+ Polska regularnie zajmuje ostatnie miejsce w Unii Europejskiej. Brakuje uregulowań prawnych co do uzgadniania płci, występuje dyskryminacja w zatrudnieniu oraz problemy w opiece zdrowotnej. Wszystko to powoduje, iż osoby transpłciowe niejednokrotnie doświadczają przewlekłego stresu mniejszościowego, co ma ogromny wpływ na ich zdrowie psychiczne. Według badań transpłciowe kobiety doświadczają depresji, lęku, myśli samobójczych oraz dokonują prób samobójczych znacznie częściej niż ma to miejsce w populacji ogólnej. Według niektórych danych, aż do 63% transpłciowych kobiet zmaga się z depresją. Wśród transpłciowej młodzieży występuje zwiększone ryzyko wystąpienia obniżonego nastroju, myśli i planów samobójczych oraz prób samobójczych. Nie jest to zaskakujące, biorąc pod uwagę skalę dyskryminacji z jaką zmagają się osoby transpłciowe na całym świecie. Według amerykańskiego badania u młodych transpłciowych osób, które mogą w pełni identyfikować się ze swoją płcią i dążyć do korekty płci znacząco obniża się poziom depresji i lęku. Istnieją dane, pokazujące, iż ponad połowa transpłciowych nastolatków próbowała odebrać sobie życie. Dlatego tak ważne jest, aby zarówno rodziny jak i otoczenie osób transpłciowych wykazywały się akceptacją i szacunkiem, co pozwoli eksplorować młodym osobom ich tożsamość, a co za tym idzie, obniży ryzyko samobójstw wśród młodzieży.
Edukacja społeczna odgrywa ogromną rolę w poprawie jakości życia osób transpłciowych. Kampanie społeczne pomagają zwiększać świadomość o tożsamości płciowej, akceptację oraz zmniejszać stygmatyzację. Dobrze dopasowane szkolenia w miejscach pracy oraz instytucjach publicznych mogą przyczyniać się do wprowadzania antydyskryminacyjnych polityk oraz promowania różnorodności. Edukacja zapewnia również dostęp do zasobów i wsparcia – możliwości pomocy zarówno prawnej, społecznej jak i medycznej oraz psychologicznej. Ta ostatnia ma kluczowy wpływ na radzenie sobie z trudnościami związanymi z dyskryminacją, uznawaniem i akceptowaniem swojej tożsamości oraz relacjami z bliskimi.
Telefon zaufania dla osób LGBTQ+ i ich bliskich 22 628 52 22
Przydatne linki:
Olga Dworczyńska
Psycholog
Bibliografia
de Almeida, M. M., da Silva, L. A. V., Bastos, F. I., Guimarães, M. D. C., Coutinho, C., de Brito, A. M., Cavalcante, S., Dourado, I. (2022). Factors associated with symptoms of major depression disorder among transgender women in Northeast Brazil. PLoS ONE, 17(9). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0267795
Detransition Facts and Statistics: Challenging the Myths Around Detransitioners. (2024) https://www.gendergp.com/detransition-facts/
Doroszkiewicz, E. (2020). Dyskryminacja osób transpłciowych w sferze zatrudnienia. Uniwersytet w Białymstoku.
Dzień Przeciw Homofobii, Transfobii i Bifobii. (2024). https://www.fundacjaavalon.pl/abc/dzien-przeciw-homofobii-transfobii-i-bifobii/
Fundacja Trans-Fuzja. Słowniczek. Fundacja Trans-Fuzja – Słowniczek (transfuzja.org)
Grupa PONTON. (2019). Transseksualność i transpłciowość. https://ponton.org.pl/lgbtqiap/transseksualnosc-i-transplciowosc/
Kuta, N., Fajt, D. (2022) Spektrum autyzmu a transpłciowość. https://tranzycja.pl/publikacje/autyzm-transplciowosc/
Makuchowska, M. (2021). Sytuacja społeczna osób LGBTA w Polsce. Raport za lata 2019–2020. Przegląd najważniejszych danych. Kampania Przeciw Homofobii i Stowarzyszenie Lambda Warszawa.
Irving, M. Detransition Among Transgender and Gender-Diverse People—An Increasing and Increasingly Complex Phenomenon. J Clin Endocrinol Metab. 2022107(10), 4261–4262. 10.1210/clinem/dgac356
Price-Feeney, M., Green, A. E., Dorison, S. (2020). Understanding the Mental Health of Transgender and Nonbinary Youth. Journal of Adolescent Health, 66(6). https://doi.org/10.1016/j.jadohealth.2019.11.314
Sulaski, A., (2023). AAP reaffirms gender-affirming care policy, authorizes systematic review of evidence to guide update. American Academy of Pediatrics.
Tantirattanakulchai, P., Hounnaklang, N., Kanchanakhan, N. (2019). A cross-sectional research on factors associated with depression among transgender women in Bangkok, Thailand. International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering, 8(9). https://doi.org/10.35940/ijitee.I1175.0789S219
Warrier, V., Greenberg, D. M., Weir, E., Buckingham, C., Smith, P., Lai, M. C., Allison, C., Baron-Cohen, S. (2020). Elevated rates of autism, other neurodevelopmental and psychiatric diagnoses, and autistic traits in transgender and gender-diverse individuals. Nature Communications, 11(1). https://doi.org/10.1038/s41467-020-17794-1
WHO, (2019/2021). Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Jedenasta Rewizja (ICD-11)
Dynarski, W., Śmiszek, K. (2013) Sytuacja prawna osób transpłciowych w Polsce. Raport z badań i propozycje zmian Fundacja Trans-Fuzja, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego
Ziemińska, R. (2018). Niebinarne i wielowarstwowe pojęcie płci Wydawnictwo Naukowe PWN.
