Diagnoza ADHD
Diagnoza ADHD – syndromu nadpobudliwości psychoruchowej – jest zróżnicowana w zależności od wieku pacjenta. U dzieci istnieją inne procedury niż w przypadku dorosłych. Jednak są pewne kwestie, które są podobne w obu przypadkach. Po pierwsze rzetelna diagnoza powinna uwzględniać więcej perspektyw, oprócz perspektywy samego pacjenta. To oznacza, że niezwykle cenna jest obserwacja w przypadku dzieci – ze strony rodziców, nauczycieli, a w przypadku dorosłych – ze strony partnera, rodziców, przyjaciół bądź współpracowników. Kolejną wspólną kwestią jest kryterium wieku. Aby było można zdiagnozować ADHD, pierwsze objawy muszą występować przed 12 rokiem życia.
Objawy ADHD
Zmienność objawów ADHD w zależności od wieku
Objawy ADHD u dorosłych różnią się od objawów prezentowanych przez dzieci. Wśród dzieci objawy mogą być bardziej widoczne, ponieważ dorośli stosują tak zwane strategie kompensacyjne. Oznacza to, że znajdują sposoby na to, by maskować objawy czy też stosują sposoby na samoleczenie.
Ze względu na deficyt uwagi zarówno dzieci, jak i dorośli mogą popełniać błahe błędy, mieć trudność z ukończeniem rozpoczętej już czynności oraz mieć tendencje do przeoczenia szczegółów. Różnica polega na tym, że u dzieci objawia się to najczęściej w szkole lub w pracy związanej z obowiązkami szkolnymi (np. odrabianie zadań domowych, nauka na sprawdziany/kartkówki, aktywne uczestniczenie w lekcji), podczas gdy w dorosłości objawia się to najczęściej w pracy i codziennych czynnościach (np. pamiętanie o oddaniu raportu w pracy czy zostawienie telefonu w aucie).
Kolejnym obszarem jest nadruchliwość, która u dzieci manifestuje się poprzez bycie w ciągłym ruchu. Dzieci z ADHD mają trudność, aby siedzieć w miejscu, więc np. wiercą się, zmieniają pozycję, bujają się na krześle, wstają podczas lekcji. U dorosłych z ADHD nadruchliwość przybiera bardziej zinternalizowaną formę, występuje w postaci wewnętrznego pobudzenia. To wewnętrzne pobudzenie może objawiać się poprzez uczucie niepokoju, napięcia bądź też rozedrgania. Uczuciu niepokoju często towarzyszy również nadmierne napięcie mięśniowe, zlokalizowane w okolicach pleców, szyi, barków. To z kolei powoduje, że relaks i uczucie odprężenie będzie trudno osiągalne dla tych osób. Kolejną nową uwewnętrznioną postacią potrzeby ruchu może być wszechobecny natłok myśli, bardziej ogólnie nazywane uczuciem chaosu w głowie. Pojawia się on nawet, jeśli osoba nie widzi racjonalnego źródła swojego zamartwiania.
Dorosłe osoby z ADHD dalej będą mieć problem, aby siedzieć w jednym miejscu przez dłuższy czas (np. w pracy, na zajęciach czy podczas oglądania filmu), lecz nie będzie to tak widoczne dla otoczenia, jak w przypadku dzieci. U dorosłych mogą pojawić się też inne formy ruchliwości, które niekonieczne muszą być w obrębie rąk i nóg. Może to być bawienie się włosami, gryzienie ust bądź policzków od środka czy też np. bawienie się biżuterią.
Natężenie objawów ADHD na przestrzeni życia
Objawy ADHD utrzymują się do dorosłości u 50-66% zdiagnozowanych dzieci i nastolatków. Wynika to z tego, że u części osób zmniejsza się natężenie objawów na tyle, że przestają już spełniać kryteria diagnostyczne. Ważną kwestią w odniesieniu do intensywności objawów jest również sposób funkcjonowania oraz styl życia.
U osób z ADHD objawy ulegają osłabnięciu, jeśli funkcjonują w pewnych ramach. W dzieciństwie jest o to łatwiej, ponieważ jest szkoła, opieka rodziców, a więc funkcjonowanie jest w pewnym stopniu uporządkowane. Dorosłe życie oznacza samodzielność, która jest niezwykle trudna dla osób z ADHD, bo nagle pojawiają się obowiązki i samodzielna organizacja. U kobiet natomiast kwestie hormonalne mają bardzo duży wpływ na prezentacje objawów. Estrogen powoduje osłabienie objawów ADHD, natomiast progesteron ich nasilenie, a więc faza cyklu będzie mieć duże znaczenie w kontekście ADHD. Co za tym idzie druga faza cyklu będzie czasem, w którym objawy ADHD będą ulegać nasileniu. Niezwykle wymagającym i trudnym czasem u kobiety będzie z tego powodu zarówno czas ciąży i połogu, jak i menopauza.
Proces diagnozy ADHD
Diagnoza ADHD u dzieci
Pierwszym elementem diagnozy jest zebranie wywiadu. W przypadku dzieci, wywiad jest przeprowadzany zarówno z dzieckiem, jak i rodzicem. W przypadku dorosłych, jedynie z pacjentem, jednak w celu uzyskania informacji od bliskich stosuje się kwestionariusze dotyczące oceny funkcjonowania. Kolejnym krokiem jest zastosowanie narzędzi diagnostycznych. W przypadku dzieci stosuje się kwestionariusz Conners-3. Jest to narzędzie pozwalające wychwycić występowanie objawów ADHD przez ostatni miesiąc. Istnieją wersje do samoopisu, dla rodzica oraz dla nauczyciela. Istotne jest to, że narzędzie posiada indeks, który pozwala na ocenę stopnia, w jakim zgłoszone objawy przez badanego mogą wynikać z ADHD.
Diagnoza ADHD u dorosłych
W diagnostyce ADHD osób dorosłych stosuje się ustrukturyzowany wywiad DIVA-5. Zawiera on pytania dotyczące zarówno wieku dziecięcego, jak i dorosłości. Obszary, które poddane są głębszej analizie w wywiadzie, to m.in. praca, edukacja, relacje, zainteresowania/hobby i samoocena. Wywiad powinien być przeprowadzany bez zbędnego pośpiechu – po każdym pytaniu zostawia się odpowiednio dużo czasu na zastanowienie się, a w razie potrzeby psycholog podaje pacjentowi dodatkowe przykłady, które obrazują omawiane symptomy. Przeprowadzenie wywiadu zajmuje około 2 godzin, a jego dokładna długość zależy od tego, ile czasu pacjent potrzebuje, aby przywołać wspomnienia lub od tego, czy bliscy będą uczestniczyć w sesji.
Podczas badania mogą być obecni Twoi bliscy. Perspektywa partnera, siostry, brata czy rodzica również jest istotna dla prawidłowego postawienia diagnozy. Niezwykle ważnym kryterium, które powinno być sprawdzone podczas diagnozy, jest stopień szkodliwości doświadczanych objawów. Oznacza to, że aby diagnoza mogła być postawiona, trudności zgłaszane podczas diagnostyki muszą powodować cierpienie u pacjenta. Test DIVA-5 nie ogranicza się więc jedynie do wykazania obecności objawów ADHD, lecz również szczegółowo analizuje, w jaki sposób te objawy wpływają na codzienne funkcjonowanie pacjenta. Ponadto należy wykluczyć wpływ innych zaburzeń bądź chorób, które mogą powodować takie objawy.
Jak przygotować się do wizyty mającej na celu diagnozę ADHD?
W diagnostyce dorosłych wywiad DIVA-5 ma charakter retrospektywny, a co za tym idzie w dużej mierze opiera się na wspomnieniach z dzieciństwa. Dlatego przed zgłoszeniem się na diagnozę warto spróbować przypomnieć sobie dzieciństwo, a więc sposób funkcjonowania oraz wszelkie towarzyszące wtedy trudności. Ponadto ważna jest rozmowa z bliskimi oraz zapytanie, czy chcieliby wziąć udział w sesji diagnostycznej.
W przypadku diagnozy dzieci i młodzieży przed zgłoszeniem się na diagnostykę cenne jest poproszenie o opinię np. nauczyciela wychowawcy, dotyczącą funkcjonowania dziecka.
Kto przeprowadza diagnozę ADHD?
Pierwsze spotkania odbywają się z psychologiem, który przeprowadza wywiad oraz testy diagnostyczne. Psycholog po odbytych spotkaniach diagnostycznych sporządza opinię psychologiczną. Kolejnym krokiem jest wizyta u lekarza psychiatry, któremu przekazuje się otrzymaną wcześniej opinię. Psychiatra po uwzględnieniu ewentualnych innych czynników medycznych podejmuje finalną decyzję o wystawieniu bądź niewystawieniu rozpoznania ADHD.
Ewa Pałuszyńska
Psycholog, Seksuolog (w trakcie szkolenia)
Bibliografia
El Archi, S., Barrault, S., Garcia, M., Branger, S., Maugé, D., Ballon, N., & Brunault, P. (2023). Adult ADHD diagnosis, symptoms of impulsivity, and emotional dysregulation in a clinical sample of outpatients consulting for a behavioral addiction. Journal of Attention Disorders, 27(7), 731-742.
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing, Arlington, VA, 2013.
Gondek, T., Stramecki, F., Cieśla, M., Ziegart-Sadowska, K., Foryciarz, K., Główczyński, P., … & Todzia-Kornaś, A. (2024). Diagnostyka i postępowanie terapeutyczne u dorosłych z ADHD. Rekomendacje Sekcji Kształcenia Specjalizacyjnego Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i koalicji organizacji na rzecz osób z ADHD–2024 r. Psychiatria Spersonalizowana, 3(1).
Kooij, S., Asherson, P., & Rösler, M. (2018). ADHD in adults. Oxford Textbook of Attention Deficit Hyperactivity Disorder, 307.
Szaniawska, M. (2010). Trudna diagnoza–dylematy rzetelnej oceny ADHD u dorosłych pacjentów. Część I. Obraz kliniczny, trudności diagnostyczne, leczenie. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 10(3), 205-210.
Wender, P. H., Wolf, L. E., & Wasserstein, J. (2001). Adults with ADHD: An overview. Annals of the New York academy of sciences, 931(1), 1-16.